Адам ағзасындағы барлық процестер дерлік күрделі биохимиялық реакциялар тізбегінде түзілетін биологиялық белсенді қосылыстармен реттеледі. Оларға гормондар, ферменттер, витаминдер және т.б. Гормондар - бұл өте аз мөлшерде метаболизмге және өмірлік функцияларға айтарлықтай әсер ететін биологиялық белсенді заттар. Оларды эндокриндік бездер шығарады. Глюкагон мен инсулин - бұл метаболизмге қатысатын және бір-бірінің антагонистері болып табылатын ұйқы безінің гормондары (яғни олар қарама-қарсы әсер ететін заттар).
Ұйқы безінің құрылысы туралы жалпы мәліметтер
Ұйқы безі функционалды түрде екі бөліктен тұрады:
- экзокринді (ағза массасының 98% алады, ас қорытуға жауап береді, ұйқы безі ферменттері осында шығарылады);
- эндокринді (негізінен бездің құйрығында орналасқан, гормондар бұл жерде синтезделеді, олар көмірсулар мен липидтер алмасуына, ас қорытуға және т.б. әсер етеді).
Панкреатикалық аралдар эндокриндік бөліктерде біркелкі орналасқан (оларды Лангерхан аралдары деп те атайды). Дәл солардың құрамында әр түрлі гормондар жасушалары шоғырланған. Бұл жасушалар бірнеше типке ие:
- альфа жасушалары (оларда глюкагон шығарылады);
- бета жасушалар (инсулин синтездейді);
- дельта жасушалары (соматостатин шығарады);
- РР жасушалары (ұйқы безінің полипептиді осы жерде шығарылады);
- эпсилон жасушалары («аштық гормоны» грелин түзіледі).
Инсулин қалай синтезделеді және оның функциялары қандай?
Инсулин ұйқы безінің бета жасушаларында пайда болады, бірақ алдымен оның проекцині проинсулин пайда болады. Өздігінен бұл қосылыс ерекше биологиялық рөл атқармайды, бірақ ферменттердің әсерінен ол гормонға айналады. Синтезделген инсулин бета жасушалар арқылы сіңіп, қажет болған кезде қанға шығарылады.
Проинсулиннің аз мөлшері (5% -дан аспайды) әрдайым адамның қан айналымында жүреді, қалған массалық үлесі инсулиннің белсенді формасына түседі
Панкреатиялық бета жасушалары бөлініп, қалпына келеді, бірақ бұл тек жас денеде болады. Егер бұл механизм бұзылса және осы функционалды элементтер өлсе, адам 1 типті қант диабетін дамытады. 2 типті аурумен инсулин жеткілікті түрде синтезделуі мүмкін, бірақ көмірсулар алмасуының бұзылуына байланысты тіндер оған тиісті түрде жауап бере алмайды, глюкозаның сіңуі үшін осы гормонның жоғарылауы қажет. Бұл жағдайда олар инсулинге төзімділіктің пайда болуы туралы айтады.
Инсулин функциялары:
Инсулинді жіктеу кестесі- қан глюкозасын төмендетеді;
- май тінінің бөліну процесін белсендіреді, сондықтан қант диабетімен ауыратын адам тез салмақ жинайды
- бауырда гликоген мен қанықпаған май қышқылдарының түзілуін ынталандырады;
- бұлшықет тініндегі ақуыздардың бөлінуін тежейді және кетон денелерінің артық мөлшерінің пайда болуына жол бермейді;
- аминқышқылдарының сіңуіне байланысты бұлшықеттерде гликогеннің пайда болуына ықпал етеді.
Инсулин глюкозаның сіңуіне ғана емес, бауыр мен бұлшық еттердің қалыпты жұмысына қолдау көрсетеді. Бұл гормонсыз адам ағзасы өмір сүре алмайды, демек, 1 типті қант диабетімен инсулин енгізіледі. Бұл гормон сырттан енген кезде ағза бауыр мен бұлшықет тіндерінің көмегімен глюкозаны бөле бастайды, бұл біртіндеп қандағы қанттың төмендеуіне әкеледі. Препараттың қажетті дозасын есептеп, инъекция гипогликемия туғызбауы үшін оны қабылдаған тағаммен байланыстыра білу керек.
Глюкагонның функциялары
Адам ағзасында гликоген полисахариді глюкоза қалдықтарынан түзіледі. Бұл көмірсулар қоймасының бір түрі және бауырда көп мөлшерде сақталады. Гликогеннің бір бөлігі бұлшық еттерде орналасады, бірақ ол жерде іс жүзінде жинақталмайды және дереу жергілікті энергияны қалыптастыруға жұмсалады. Бұл көмірсулардың аз дозалары бүйректер мен мидарда болуы мүмкін.
Глюкагон инсулинге қарсы әрекет етеді - бұл организмнен глюкозаны жинақтап, одан глюкозаны синтездеу арқылы өткізуге мәжбүр етеді. Тиісінше, бұл жағдайда қандағы қант деңгейі көтеріледі, бұл инсулин өндірісін ынталандырады. Бұл гормондардың қатынасы инсулин-глюкагон индексі деп аталады (ас қорыту кезінде өзгереді).
Қалыпты өмір сүру үшін адамға гормоналды тепе-теңдік қажет, ол қандай-да бір бағытта немесе басқа бағытта кездеспейді.
Глюкагон сонымен қатар келесі функцияларды орындайды:
- қандағы холестеринді төмендетеді;
- бауыр жасушаларын қалпына келтіреді;
- дененің әртүрлі тіндерінің жасушаларында кальций мөлшерін көбейтеді;
- бүйректегі қан айналымын жақсартады;
- жанама түрде жүрек пен қан тамырларының қалыпты жұмысын қамтамасыз етеді;
- натрий тұздарының ағзадан кетуін тездетеді және жалпы су-тұз балансын сақтайды.
Глюкагон аминқышқылдарының глюкозаға айналуының биохимиялық реакцияларына қатысады. Бұл процесті тездетеді, бірақ өзі бұл механизмге кірмейді, яғни ол катализатор қызметін атқарады. Егер денеде глюкагонның шамадан тыс мөлшері ұзақ уақыт бойына пайда болса, онда бұл қауіпті ауруға - ұйқы безінің қатерлі ісігіне әкелуі мүмкін деп теориялық тұрғыдан сенеді. Бақытымызға орай, бұл ауру өте сирек кездеседі, оның нақты себебі әлі белгісіз.
Инсулин мен глюкагон антагонист болғанына қарамастан, осы екі затсыз ағзаның қалыпты жұмысы мүмкін емес. Олар бір-бірімен байланысты және олардың қызметі басқа гормондармен қосымша реттеледі. Адамның жалпы денсаулығы мен әл-ауқаты осы эндокриндік жүйелердің қаншалықты жақсы жұмыс жасайтындығына байланысты.
